Dawîn Rapora WHO li ser serhildana tûtinê ya cîhanî encam dide ku bêtir welatan polîtîkayên kontrolkirina tûtinê bi cih anîne, ji hişyariyên wêneyî yên li ser pakêtan bigire heya herêmên ne-cixarekêşanê heya qedexeyên reklamê.
RÊXISTINÊN TENDURISTIYÊ YA CÎHAN PÊŞWAZÎ ENCAMÊ KIR
Nêzîkî 4,7 mîlyar mirov, ango %63 ê nifûsa cîhanê, bi kêmanî yek pîvanek berfireh a kontrolkirina tûtinê tê girtin. Li gorî sala 2007ê, ku tenê 1 milyar kes û %15ê nifûsê parastî bûn, ev hejmar çar qat zêde bûye. Stratejiyên ji bo pêkanîna van polîtîkayan bi mîlyonan mirov ji mirina zû xilas kirin. Lêbelê, rapor destnîşan dike, pîşesaziya tutunê berdewam dike ku hewildanên hukûmetan asteng bike ku bi tevahî destwerdanên xilaskirina jiyanê û lêçûn bi cih bînin.
«Hikûmetên li çaraliyê cîhanê divê wextê xwe winda nekin di yekkirina hemî bendên Peymana Çarçove ya WHO ya li ser Kontrolkirina Tutunê di bername û polîtîkayên xwe yên neteweyî yên kontrolkirina tûtinê de.", got Tedros Adhanom Ghebreyesus Dr, Rêveberê Giştî yê WHO. "Her weha divê ew tedbîrên otorîter li dijî bazirganiya tûtinê ya neqanûnî bigirin, ku serhildana tûtinê ya cîhanî û encamên wê yên tenduristî û sosyo-aborî girantir dike.»
Dr Tedros lê zêde dike:Bi xebata bi hev re, welat dikarin pêşî li mirina bi mîlyonan mirovan her sal ji nexweşiyên titûnê bigirin û salê bi mîlyaran dolar ji lêçûnên tenduristiyê û hilberîna windabûnê xilas bikin.".
Îro, 4,7 mîlyar mirov bi kêmanî yek tedbîrek ku girêdayî "pratîka herî baş» di Peymana Çarçove ya WHO ya li ser Kontrolkirina Tûtinê de heye, ango li gorî raporê 3,6 mîlyar zêdetir ji sala 2007-an. Bi saya xurtkirina tevgerên hikûmetên ku ji bo sepandina tedbîrên sereke yên Peymana Çarçoveyê hewildanên xwe ducar kirine ku hişt ku ev pêşkeftin were tomar kirin.
Stratejiyên ji bo piştgirîkirina sepana tedbîrên kêmkirina daxwazê yên di Peymana Çarçove de, wek "MPOWERdi van 10 salên borî de bi milyonan mirov ji mirina pêşwext rizgar kirine û bi sedan milyar dolar teserûf kirine. MPOWER di 2008-an de hate damezrandin da ku çalakiya hukûmetê li ser 6 stratejiyên kontrolê yên ku bi Peymana Çarçoveyê re hevaheng in hêsan bike:
- (Çavdêrî) li ser bikaranîna tûtinê û polîtîkayên pêşîlêgirtinê bişopîne;
- (Parastin) nifûsê li hember dûmana titûnê biparêze;
- (Pêşniyar) ji bo kesên ku dixwazin dev ji cixareyê berdin re alîkariyê pêşkêş bikin;
- (Hişyarî) li hember zirara cixareyê hişyar kirin;
- (Bicîhînin) qedexekirina reklam, danasîn û sponsorgeriyê ya tutunê bicih bikin; Û
- (Rakirin) bacên tûtinê zêde bikin.
«Yek ji 10 mirinan li çaraliyê cîhanê ji ber cixarekêşanê ye, lê ev rewş bi saya tedbîrên kontrolê yên MPOWER-ê ku pir bibandor îsbat kirine dikare were guhertin."Bêje Michael R. Bloomberg, Balyozê Global 
WHO ji bo nexweşiyên ne-veguhêz û damezrînerê Bloomberg Philanthropies. Pêşketinên ku li çaraliyê cîhanê têne çêkirin û di vê raporê de têne destnîşan kirin, nîşan dide ku gengaz e ku welat berbi paş ve vegerin. Bloomberg Philanthropies li bendê ye ku bi Dr. Ghebreyesus re bixebite û hevkariya bi WHO re bidomîne.
Rapora nû, ku ji hêla Bloomberg Philanthropies ve hatî fînanse kirin, balê dikişîne ser şopandina karanîna tûtinê û polîtîkayên pêşîlêgirtinê. Nivîskar dibînin ku sêyeka welatan ji bo şopandina vexwarina tutunê pergalên berfireh hene. Her çend rêjeya wan li gorî sala 2007-an zêde bûye (ew wê demê çaryek bû), dîsa jî divê hukûmet ji bo pêşîgirtin û fînansekirina vê qada xebatê bêtir bikin.
Welatên ku çavkaniyên wan kêm in jî dikarin vexwarina tûtinê bişopînin û polîtîkayên pêşîlêgirtinê bicîh bînin. Di raporê de tê gotin, bi hilberandina daneyan li ser ciwan û mezinan, welat dikarin paşê tenduristiyê pêşve bixin, lêçûnên tenduristiyê teserûf bikin û dahatê ji bo karûbarên giştî çêbikin. Ew lê zêde dike ku kontrolkirina sîstematîkî ya destwerdana pîşesaziya tutunê di sîyaseta hukûmetê de tenduristiya gelemperî diparêze bi ronîkirina taktîkên pîşesaziyê, wek mezinkirina girîngiya wê ya aborî, bêrûmetkirina rastiyên zanistî yên îsbatkirî û karanîna prosedurên qanûnî ji bo tirsandina hukûmetan.
«Welat dikarin baştir hemwelatiyên xwe, di nav de zarok, ji pîşesaziya tûtinê û hilberên wê biparêzin dema ku pergalên çavdêriya tûtinê bikar tînin.», dibêje Douglas Bettcher Dr, Rêvebirê WHO yê Daîreya Pêşîlêgirtina Nexweşiyên Neragihandî (NCD).
«Mudaxeleya pîşesaziya tutunê ya di siyaseta giştî de li gelek welatan li pêşiya pêşkeftina tenduristî û pêşkeftinê astengiyek kujer çêdike", şermezar dike Dr. Bettcher. "Lê bi kontrolkirin û astengkirina van çalakiyan, em dikarin jiyanan rizgar bikin û tovên paşerojeke domdar ji bo hemûyan biçînin.»
-> Rapora tevahî ya WHO bibînin
